Mô tả dược liệu
Đông trùng hạ thảo là kết quả của sự ký sinh của nấm Cordyceps sinensis (Berk) Sacc – một giống nấm mọc ký sinh trên sâu non của một loại sâu thuộc họ sâu Cánh bướm (giống Hepialus, Allomyrina hoặc Brihaspa). Vào mùa đông, con sâu non nằm ở dưới dất, nấm phát triển vào toàn thân con sâu để hút chất trong con sâu làm cho con sâu chết. Đến mùa hạ, nấm sinh cơ chất (stroma) mọc chồi khỏi mặt đất, nhưng gốc vẫn dính liền vào đầu sâu, người ta đào lấy tất cả xác sâu và nấm để dùng.
Vị thuốc như vậy gồm có phần sâu non dài 2,5-3cm, đường kính 3-5mm, màu vàng nâu hay xám, nâu. Từ đầu con sâu mọc ra một thân nấm hình trụ đặc biệt có khi 2 hay 3 con sâu. Thân nấm thường dài 3-6cm, đặc biệt có thể dài 11cm. Phía dưới thân nấm có đường kính 1,5-4mm. phía trên to phình ra, cuối cùng lại thon nhọn, cả phần này dài 10-45mm, đường kính 2,5 6mm. Nếu còn non thì đặc, nếu già thì thân rỗng. Dùng kính hiển vi, ta sẽ thấy phần phình to này có vỏ sần sùi, có những hạt nhỏ tức là tử nang xác nổi lên. Phần đầu thon nhọn không mang tử nang xác và dài từ 0,5-3,5mm. Tử nang xác hình trứng hay hơi tròn, dài 380-550µm. Đường kính 140-240µm. Trong tử nang xác có chứa các nang hình sợi có cuống ngắn dài 240-485µm, đường kính 12-15µm. Trong nang có nhiều nang bào tử có nhiều vách riêng biệt dài 170-47µm- đường kính từ 5-5,5µm hoặc 6µm.
Phân bố
Tại Trung Quốc, đông trùng hạ thảo thường gặp ở những rừng ẩm ướt các tỉnh Tứ Xuyên, Vân Nam, Tây Khang, Tây Tạng, nhiều nhất ở Tứ Xuyên và Tây Khang.
Thu hái
Thu vào tháng 6-7.
Bộ phận dùng
Xác nấm Cordyceps sinensis (Berk) Sacc và sâu cánh bướm (giống Hepialus, Allomyrina hoặc Brihaspa).
Tính vị: Tính ấm (ôn), Vị ngọt (cam)
Quy kinh: Phế, Thận
Thành phần hóa học
– Trong đông trùng hạ thảo nhập ở Trung Quốc người ta đã lấy được chừng 1% một loại axit đặc biệt gọi là axit cocdixepic 3-4-5 tetraoxyhexahydrobenzoic, có cấu tạo tương tự như axit quinic.
– Các hợp chất sinh học tự nhiên đặc biệt (cordiceptic acid, cordycepin, adenosin…)
– Đông trùng hạ thảo chứa 25-32% protit. Khi thủy phân cho axit glutamic, prolin, histidin, valin và oxyvalin, acginin và alanin.
– Ngoài ra còn có 8,4% chất béo trong đó axit béo no chiếm 13%, axit không no chiếm 82,2% (axit linolic 31,69%, axit linilenic 68,31%)
– Vitamin A, C, D, E, K, B1, B2… và khoáng chất: Ca, Fe, Zn, Mn, Cu, Selen… dồi dào giúp nâng cao sức khỏe, tăng sức đề kháng, chống lão hóa và kéo dài tuổi thọ. Rất hiếm vật chất trên trái đất có chứa Selen – chất có khả năng tăng cường miễn dịch, ngăn ngừa ung thư.
Tác dụng dược lý
Hệ thống miễn dịch: Tăng cường miễn dịch tế bào, dịch thể. Giúp chống viêm nhiễm, ngăn chặn sự phát triển, lây lan của vi khuẩn, virus.
Hệ tuần hoàn, tim mạch, thần kinh: Đông trùng hạ thảo chứa hàm lượng cao Mannitol, chất làm giãn nở cơ tim và mạch máu não, làm giảm mở máu, giảm cholesterol và lipo-protein.
Hệ nội tiết, sinh dục: Giúp phụ nữ điều hoà nội tiết tố, cải thiện chứng lạnh tử cung (trường hợp hiếm muộn, sảy thai).
Hệ trao đổi chất: Tăng cung cấp và chuyển tải oxy, tăng lưu thông máu, hấp thu dưỡng chất, duy trì cơ thể khỏe mạnh.
Thận: Tác dụng nhanh trong việc phục hồi và làm giảm triệu chứng viêm thận mãn, suy thận: liệt dương, di tinh, mệt mỏi, đau lưng, tê nhức các chi / khớp.
Phổi: Công dụng nhanh, mạnh với các bệnh hô hấp: ho, đàm, suyễn, viêm phế quản, lao phổi…
Công năng chủ trị
Đông trùng hạ thảo có vị ngọt, tính ôn, vào 2 kinh phế và thận. Có tác dụng ích phế, thận, bổ tinh tủy, cầm máu, hóa đờm, dùng chữa hư lao sinh ho, ho ra máu, liệt dương, lưng gỗi đau mỏi, di tinh.
Theo sách cổ ghi chép, đông trùng hạ thảo là một vị thuốc bổ, chữa thần kinh suy nhược, chữa ho, lao. Bổ tinh khí chữa đau lưng, bổ thận.
Liều dùng và cách dùng
Cách ăn trực tiếp:
- thường mỗi lần ăn từ 1- 3g khô
- Ngâm đông trùng hạ thảo khô trong nước nóng 60 độ. Sau 3 – 10 phút có thể lấy đông trùng hạ thảo ra nhai.
Chế biến món ăn
- Có thể dùng dạng nguyên “con” để hầm gà, chim câu…
- Có thể tán bột để làm bánh hoặc cho vào các món sinh tố
Cách ngâm mật ong/rượu
- 10g khô ngâm với 1 lít mật ong. Ngâm ít nhất 7 ngày. mỗi lần uống khoảng 20ml pha với nước trước ăn sáng.
- 10g khô ngâm với 500ml – 1 lít rượu trắng 35-40 độ. Sau 30 ngày có thể dùng. Mỗi lần uống 15-20ml.
Kiêng kỵ
Dùng insulin hoặc các loại thuốc hạ đường huyết khác : Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cho thấy đông trùng hạ thảo có thể làm tăng tác dụng của những loại thuốc này. Mặc dù vẫn chưa xác định được mức độ liên quan về mặt lâm sàng, nhưng cần theo dõi chặt chẽ đường huyết.
Dùng thuốc chống đông máu: Đông trùng hạ thảo có thể làm tăng nguy cơ chảy máu.
Chú ý
Không nên dùng dụng cụ bằng kim loại để chế biến hoặc ngâm đông trùng hạ thảo
Đang phẫu thuật không nên dùng: Một báo cáo về trường hợp chảy máu quá nhiều do nhổ răng có liên quan đến việc uống đông trùng hạ thảo.
Bị ung thư loại nguyên bào tủy như AML hoặc CML : Các nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cho thấy đông trùng hạ thảo có thể làm tăng số lượng tế bào tiền thân hồng cầu. Các tế bào này phát sinh từ chính các dòng tế bào gây ra bệnh ung thư dòng tủy.
Bào chế
Sau khi thu hoạch, rửa sạch, phơi khô, phun rượu rồi phơi khô hẳn. Bó thành từng bó 10-15 con một.
Bảo quản
Để ở nơi khô ráo, tránh ẩm mốc.
Một số bài thuốc
Rượu trùng hạ thảo nhân sâm
- Đông trùng hạ thảo và nhân sâm lượng bằng nhau, ngâm trong rượu tốt, mỗi ngày uống một chén nhỏ.
- Công dụng: Bổ thận, tráng dương dùng cho người bị suy nhược, liệt dương.
Rượu lộc nhung trùng thảo
- Nhung hươu 20g, Đông trùng hạ thảo 90g ngâm trong 1,5 lít rượu tốt trong 10 ngày, uống mỗi ngày 20-30ml .
- Công dụng: ôn thận tráng dương, ích tinh, dưỡng huyết dùng cho người bị suy nhược, thiếu máu, liệt dương, suy giảm tình dục.
Rượu kỷ tử trùng thảo
- Kỷ tử 30g, Đông trùng hạ thảo 30g ngâm trong 0,5 lít rượu trắng trong 10 ngày, mỗi ngày uống 2-3 lần, mỗi lần 15 ml.
- Công dụng: Bổ ích can thận, ích khí sinh tinh dùng cho người bị liệt dương, tảo tiết.
Trà trùng thảo nhân sâm
- Đông trùng hạ thảo 5g, nhân sâm 3-5g, cho vào bình kín hãm với nước sôi trong 10 phút, uống thay nước trà trong 10 ngày.
- Công dụng: ích khí tráng dương, dùng cho người liệt dương, di tinh.
Canh đông trùng hùng áp
- Đông trùng hạ thảo 10g, vịt đực 1 con, rượu trắng, gừng tươi, hạt tiêu, gia vị vừa đủ. Vịt làm thịt rồi bỏ Đông trùng hạ thảo vào trong bụng, hầm nhừ, cho gia vị, ăn thịt, uống nước, mỗi tuần một lần.
- Công dụng: Bổ hư, trợ dương dùng cho người bị liệt dương, suy giảm ham muốn tình dục.
